Đến với Apocalypse Now (1979) của Francis Ford Coppola là đến với những thước phim lấy đề tài chính là cuộc chiến tranh Việt Nam trong thời điểm được coi là căng thẳng nhất. Tuy vậy, bộ phim không dành phần nhiều thời lượng cho những cuộc chiến hay những làn mưa bom bão đạn mà theo chân đại úy Benjamin L. Willard trên hành trình ngược dòng sông Nùng giả tưởng để ám sát Walter E. Kurtz – một đại tá của lực lượng đặc biệt đã trở nên loạn trí, tự xưng là thần thánh và cai quản vùng đất của riêng mình với sự phục tùng của những người bản địa. Từ đây, Apocalypse Now xoáy sâu vào những thương tích chiến tranh gây ra cho nội tâm của những người lính: họ bị gặm mòn về mặt tinh thần, phi nhân hóa và vượt quá điểm giới hạn của mình để rồi tiến sâu vào trong lòng tăm tối.
Với một chủ đề ngập ngụa bóng tối như vậy, đội ngũ sản xuất của phim quả thật cần nắm bắt để truyền tải một cách trọn vẹn "độ tối" của phim qua nghệ thuật dàn dựng và xử lý một yếu tố đối lập: ánh sáng. Ánh sáng là một yếu tố có thể được làm chủ hoàn toàn bởi lẽ tất cả đều là dàn dựng, để từ đó tạo nên vô số ý nghĩa với những cảnh quay và các nhân vật cụ thể. Như thế, trong điện ảnh, ánh sáng chính như một ngôn ngữ dùng để giao tiếp với người xem, và thông thuộc ngữ pháp của thứ ngôn ngữ này là tối quan trọng để tạo nên một tác phẩm hoàn thiện.
Quả thật, xuyên suốt thời lượng phim, Francis Ford Coppola cùng đạo diễn hình ảnh chính của phim là Vittorio Storaro đã sử dụng ánh sáng đầy tài tình để cho thấy bộ mặt kinh hoàng của chiến tranh. Nó cũng góp phần thể hiện những nỗi đau thể chất và tinh thần của nhân vật, từng bước một để rồi cuối cùng họ trở nên điên loạn và hóa thành quỷ dữ.
Ngay từ trường đoạn mở đầu, nghệ thuật đánh sáng đã được sử dụng một cách đầy chủ ý. Nhân vật chính là Willard giam mình trong phòng khách sạn trong những ngày nghỉ phép, mắt dán chặt lên trần nhà, trí óc tràn ngập hình ảnh của bom đạn và những rừng cây cháy dữ dội. Lửa cháy rất gắt gao, chồng lên bóng tối bủa vây căn phòng tạo cho người xem cảm giác như thể đang bước vào tâm thức nhân vật. Chính vào lúc này, trên nền bài hát The end của The Doors, chúng ta cảm thấy với Willard mọi thứ vốn đã ở "hồi kết", bởi lẽ nguồn sáng ban ngày chẳng thể lọt một tia nào vào trong. Willard giống như một kẻ tâm thần điên loạn đã ruồng bỏ lý trí, anh ta hết uống rượu lại bắt đầu nhảy nhót, biểu diễn các thế võ đối kháng với ánh nhìn đầy trống rỗng và tê liệt. Cả căn phòng ngập trong bóng tối, nguồn sáng duy nhất đến từ cây đèn để bàn đặt sau lưng nhân vật.
Chọn cách thể hiện như vậy kể từ khi bắt đầu, phương châm của Apocalypse Now chính là sử dụng ánh sáng theo thiên hướng cách điệu hóa, chứ không tuân theo cường độ ánh sáng thực sự xuất hiện trong bối cảnh hiện thực. Khi đại tá Willard vâng mệnh cấp trên và bắt đầu hành trình ngược sông Nùng trên tàu tuần tra Street Gang, ánh sáng từ chỗ có thể coi là rõ bắt đầu có xu hướng mờ đục dần đi. Kỹ thuật quay phim biến sông Nùng từ một luồng nước rộng rãi, mặt nước bắt ánh sáng mặt trời lấp lánh thành một con lạch tăm tối, chật hẹp, bị chế ngự và che lấp bởi các đồn điền.
Vào lúc những chàng trai trên Street Gang và Willard dừng chân tại bến đỗ đầu tiên, được đánh dấu bằng cuộc gặp gỡ với Bill Kilgore, ánh sáng ban ngày có thể nói là tương đối rõ ràng. Tuy vậy, điểm đặc biệt ở đây là bối cảnh xung quanh lẫn lộn hoàn toàn với những đụn khói nhiều màu của lựu đạn khói M18, thành công làm nên một cảnh tượng quái lạ. Của những làng mạc yên bình và những rặng dừa miền biển và các ruộng lúa nước, đặt bên cạnh không khí u ám và ánh sáng lờ mờ, cùng với mùi bom Napalm luẩn quẩn và màu sắc sặc sỡ của lựu đạn khói. Bill Kilgore đang chỉ đạo hai tay lính của mình lướt sóng tại một vùng biển hiếm hoi có đỉnh sóng ra hồn, trước tất cả khung cảnh ấy, đã thốt lên thế này: "Tôi thích mùi bom Napalm vào buổi sáng. Ngửi nó như…chiến thắng." Như thế, với những người lính tại đây, chiến thắng và chính nghĩa là những gì họ thấy mình có được và trao đi trong trận chiến này. Đó là bước đầu tiên và sơ khai nhất, cũng như ánh sáng còn giữ được sắc độ của mình cho một hành trình tiến vào giữa lòng tăm tối.
Khi Willard đặt chân đến Hau Phat cũng là lúc ta được thấy ánh sáng rực rỡ cực độ giữa màn đêm. Tại trạm dừng chân này, nghệ thuật đánh sáng trở nên vô cùng hiển nhiên, khi Vittorio sử dụng…đèn Photoflood ngay trên sân khấu của màn trình diễn Playboy Playmate. Những ánh đèn nhân tạo sáng đến chói lóa tương phản hoàn toàn với bóng tối bao phủ cảnh rừng, những người lính trước các cô nàng của tạp chí Playboy như những kẻ loạn trí điên cuồng đuổi theo dục vọng với một đời sống tinh thần hoàn toàn bị vắt kiệt giữa xứ lạ.
Và nếu như cường độ ánh sáng cứ giảm xuống dần xuyên suốt chiều dài phim như cách người ta xoay núm bóng đèn bàn học, thì ăn vào những khoảng sáng le lói ấy chính là bóng tối. Ánh sáng càng về sau càng ít thì với một phép so sánh hơn, bóng tối cũng càng lúc càng trở nên dày và đậm đặc. Khi tàu tuần tra Street Gang đặt chân đến cây cầu Do Lung cứ đổ sụp và lại được xây lại ngay trong đêm, quả rằng bóng tối đã chiếm phần nhiều. Ta chỉ có thể bắt gặp những nguồn sáng của đèn pha rọi le lói ở khoảng xa xa như không thể với tới, hay giữa đêm đen nó nhấp nháy qua lại và lên xuống như những ánh chớp giật. Không gian bị bao phủ bởi bóng tối. Giữa bóng đêm kinh hoàng ấy, chẳng khuôn mặt của người lính nào có thể được trông rõ. Khi Willard và Lance xuống tàu đi thám thính xung quanh, họ cũng như đang lò dò bước đi giữa tâm thức của những người lính. Họ hầu như không giống người mà tê liệt đi như những cỗ máy giết chóc loạn trí và điên cuồng. Ánh sáng lóe lên như ánh chớp, một anh lính xả súng máy như điên, vừa xả vừa cười và chửi rủa, hoàn toàn ngó lơ câu hỏi của đại tá Willard.
Sự tương phản giữa bóng tối và ánh sáng càng trở nên rõ rệt khi Willard cuối cùng cũng đặt chân đến căn cứ của Kurtz. Lúc này, bóng tối đã trở thành một kẻ thống trị, ngụ ý rằng: đã chẳng còn đường ra nào nữa. Trong tất cả các cảnh quay, thân ảnh của Kurtz lúc nào cũng chìm giữa bóng tối và chỉ trong đêm, trừ hai lần chúng ta được nhìn thấy ông ta thoáng qua giữa ban ngày. Đối với đại úy Kurtz, vùng đen đã hoàn toàn bao phủ nhờ sử dụng phong cách chiếu sáng low-key lighting. Không có back light và fill light, dường như ta chỉ thấy một cái đầu ló ra từ không gian đen kịt. Khuôn mặt của ông ta cũng chỉ được hắt sáng có một nửa, và bên còn lại toàn là tăm tối – mang ý nghĩa biểu tượng đại diện cho nỗi sợ, quỷ dữ và những thứ xa lạ.
Hành trình ngược sông Nùng của Willard là hành trình được định sẵn để từng bước một, ta hiểu được quá trình một con người rơi vào hố đen địa ngục. Kurtz là một kẻ điên loạn và mất trí, kẻ chẳng còn lấy một đường thoát nào ngoài cái chết để được giải thoát. Apocalypse Now là hành trình tìm về với nội tâm của con người khi cái tốt không thắng thế và cả thể chất lẫn tinh thần đều kiệt quệ, thậm chí phát điên giữa những thứ kinh hoàng và hỗn loạn nhất con người có thể gặp phải. Và để làm nên cái đêm tận thế khắc nghiệt đó, ánh sáng quả là một nghệ thuật để đời để tạo ra những khung hình sẽ mãi ám ảnh tâm trí người xem.
Mĩ Linh
Comments