Liệu tự do là một đặc quyền hay đó chính là một ảo ảnh sản sinh trong hệ hình–tư duy loài người về sự tự chủ? Bộ phim “Burning” công chiếu vào năm 2018 của đạo diễn Chang-dong Lee, đặt nền nóng trên sự phân biệt giai cấp, đã đào sâu vào những góc khuất đang làm thay đổi cấu trúc xã hội của một Đại Hàn Dân Quốc.
Chuyển thể từ truyện ngắn của Haruki Murakami, “Burning” cọ lên những yếu tố giật gân, ly kỳ. Trong đó, điểm nhìn của phim được đặt vào nhân vật Jongsu - một chàng trai thuộc tầng lớp lao động bên lề của xã hội nuôi hy vọng trở thành nhà văn. Phim còn xoay quanh hai nhân vật khác là Haemin - một cô gái trẻ chìm trong đống nợ ngất ngưởng của mình cùng công ăn việc làm bấp bênh, và Ben - một anh chàng có vẻ ngoài bóng bẩy, sở hữu trong tay căn hộ trên tòa nhà cao ngút ngàn và con xe Porsche - một tên giàu sụ chính hiệu.
Trong lần đầu gặp gỡ tên công tử này, Jongsu đã bất giác ngờ ngợ về danh phận, về công việc tiền bạc của Ben. Anh ví Ben như một tên Gatsby hiện đại: bí ẩn, giàu nứt vố đổ vách. Cũng chính do sự kỳ bí của nhân vật này, Jongsu đã có những dự cảm xấu về Ben mặc dầu hai người mới chỉ có đơn thuần đôi lời qua tiếng lại. Đặc biệt, lối xây dựng tình tiết truyện còn đan xen giọng văn của Murakami trong sự ám chỉ cái xấu xuất phát từ những điều nhỏ nhặt nhất, sự ám chỉ rằng kẻ ác luôn luẩn quẩn trong góc tối chờ ngày lói sáng (The Atlantic, 2018).
Những nút thắt của câu chuyện dần xuất hiện trong phân cảnh nọ khi cả cả ba cùng nhau ngắm hoàng hôn nơi quê nhà của Haemin và Jongsu. Trong phân cảnh, Ben thừa nhận với Jongsu về sở thích quái đản của mình: đốt nhà kính. Quả thật, giai cấp cấu trúc cách người ta nhìn nhận mọi vật xung quanh. Bởi lẽ đối với người nông dân - những người phải lam lũ vất vả để kiếm sống thì nhà kính chính là một trong những tư liệu lao động đáng giá của họ, còn đối với Ben, chúng chả là gì ngoài thứ trò chơi thỏa mãn sự ám ảnh điên loạn của mình. Tính kịch của câu chuyện đột biến ở chi tiết nối diễn khi Haemin như tan vào hư vô - chả một ai ngoài Jongsu thèm đoái hoài đến sự “bặt âm vô tín”, sự biến mất đột ngột của cô. Và thế là anh đi đến tiền giả định rằng chính Ben là người đã mưu sát người bạn của mình.
Trước hết, sự khác biệt giai cấp trong một xã hội hậu hiện đại như được tách chiết trong từng lời thoại. Đối ngược với thế giới của những kẻ bên lề, chật vật để mưu sinh như Haemin - người con gái ngập trong đống nợ nần, chẳng còn nổi một xu dính túi sau chuyến du ngoạn đến Châu Phi thì Ben sống trong nhung lụa - một cuộc sống hoàn toàn ly khai so với chốn cống rãnh của những người lao động. Ở lời thoại “Even if I said it, you wouldn’t understand. To put it simply, I ‘play.’” của Ben sau khi Jongsu hỏi anh ta về nghề nghiệp, ta nhận ra ngụ ý của biên kịch rằng Jongsu, Haemin sẽ chẳng bao giờ hiểu nổi Ben hay hiểu nổi đặc quyền của giới thượng lưu: đó là những lời nói dối, những hành vi phạm pháp được thực hiện bởi Ben mà không hề bị xiềng xích bởi pháp luật. Đó là tính độc quyền của sự tự do chỉ có thể được sở hữu bởi giai cấp tư sản.
Để phân tách ý nghĩa chủ nghĩa hiện sinh trong điện ảnh, đầu tiên, ta phải hiểu rõ bản chất của chủ nghĩa này. Đối với Jean-Paul Sartre, ông tin rằng chủ nghĩa hiện sinh gắn liền với đặc tính “existence precedes essence”. Ta có thể diễn giải câu nói trên dưới quy chiếu rằng: trước khi con người cấu tạo nên tính của bản dạng mình hay tính của cuộc đời mình, họ tất thảy phải tồn tại. Ở khía cạnh khác, cha đẻ chủ nghĩa hiện sinh - Immanuel Kant, nghiêng về sự giới hạn của tính tự do bởi lẽ, đối với ông, tự do chính là chủ chốt tạo ra những mầm xấu bất an trong xã hội loài người. Tuy nhiên, ta phải hiểu rằng Kant khác với Sartre ở chỗ: Kant lập luận rằng con người không thể tồn tại độc lập mà không có Chúa; rằng hành động của con người xảy ra bởi lẽ Chúa ban cho ta sự tự do trong hệ hình-tư duy còn Sartre thì không tin vào Chúa hay sự tồn tại của yếu tố siêu nhiên trong lăng kính đời sống.
Do đó, khi nhắc đến một bộ phim len lỏi trong nó chủ nghĩa hiện sinh, ta nhận định rằng đó chính là một bộ phim lấy bối cảnh ở một thế giới không mang bất kỳ ý nghĩa, quy tắc hay công lý định sẵn nào. Những bộ phim này thường đề cập đến khủng hoảng hiện sinh của loài người trong nỗ lực tìm kiếm sự gắn bó riêng tư, tìm kiếm ý nghĩa trong một thế giới ngu xuẩn, không đầu không cuối.
Trở thành con mồi của ngụy tín, Haemin rơi vào vòng lặp của sự xa lánh bản thể (alienation). Ngụy tín ở đây định tính bản chất sự tự do không hề là một đặc quyền mà là một ảo ảnh được cấu trúc hóa để tra tấn hệ tư duy loài người. Vật vã trong đáy sâu nơi giam cầm con người thuộc tầng lớp lao động, Haemin, với sự tự do được đính kèm, đã tách lớp bản thân khỏi khía cạnh “vật thể” để được nắm trong tay tính “siêu đẳng” của “người phán xét”.
Phạm trù nhìn nhận Haemin là người phán xét ở đây được thể hiện qua chuyến du hành của cô đến Châu Phi để đào sâu vào cuộc sống của những con người trong mắt cô được coi là “man di”: nhóm người đói lớn và đói nhỏ. Ta thấy đây chính là một phép loại suy được tạo ra nhằm đặt lối tư duy của Haemin lên cùng bàn cân với một nhóm đối tượng nắm đa phần đặc quyền trong xã hội: những người đàn ông da trắng sở hữu hệ tư tưởng có phần thuộc địa. Không chỉ là sự xa lánh bản thể sơ khai, chi tiết này ẩn dụ cho khát khao của nhóm người yếu thế để được coi là ngang hàng với tầng lớp được xác lập mặc định là siêu việt nhất: tầng lớp nhóm vận hành chủ nghĩa tư bản da trắng (white capitalism).
Rị lên trên mình lăng kính của một xã hội trần trụi nơi nhóm người yếu thế bị lãng quên, bộ phim “Burning” kéo dài hơn 120 phút đi từ những khủng hoảng hiện sinh thả mình trong thế giới của người trẻ cho đến sự rợn gáy của một bộ phim tâm lý giật gân đào khoét những tô hồng về cuộc sống của những người da màu thuộc tầng lớp lao động được bồi đắp nên ở những bộ phim thương mại như Crazy Rich Asians. Là tiếng nói đại diện cho tầng lớp lao động ở Châu Á, "Burning" chính là một hình thức nghệ thuật đương thời được sinh ra như là diễn ngôn của những con người vô thanh.
Lưu ý: Phim gắn mác PG
(Thanh Tâm)
Nguồn tham khảo:
Angelia, Ayu Martine: Existentialism as Revealed by the Character of Toru Okada in Haruki Murakami's The Wind-up Bird Chronicle.
Hierarchy Structure: “Marxist Social Hierarchy: Marxist on Social Class.” Hierarchy Structure, 2 Dec. 2017.
Maria Garguilo: The Existentialist World of Murakami Haruki: A Reflection of Postmodern Japanese Society.
“Proletariat.” Social Classes - Proletariat.
Sims, David: “Burning' Is a Patient, Spellbinding Mystery Thriller.” The Atlantic, Atlantic Media Company, 26 Oct. 2018.
Irene Hsu and Soo Ji Lee: “How 'Burning' Captures the Toll of Extreme Inequality in South Korea.” The Atlantic, Atlantic Media Company, 15 Nov. 2018.
Comentarii